In zijn jongste
bundel Mond vol dobbelstenen schuift Tonnus
Oosterhoff zijn ongrijpbaarheid en humor terzijde voor een snerpende politieke veroordeling
in minstens één gedicht. Het eindigt met deze strofe:
Een mens zonder
geld kan slecht zijn
maar een met geld niet rechtvaardig.
Een Bill Gates die gelijk heeft
blijft expressie van onrecht.
De eerste regel
kan nog ironisch opgevat worden, of vluchtend uit zwart-witdenken, maar dan
volgt nuchtere systeemkritiek. Op ongelijke
verdeling van kapitaal, waarvoor geen structureel heil gezien wordt in de
eenentwintigste-eeuwse versie van charitatieve toestanden die foundations van mensen met geld (‘een Bill Gates’) nu eenmaal
aanrichten.
Niet alleen vind
ik dit gedicht bijzonder omdat het zo expliciet eindigt, maar ook omdat het bij
mijn weten de derde openbare versie is. In maart 2021 stond op Samplekanon de eerste versie. Die werd voorjaar 2022 geredigeerd voor de tweede versie in de bibliofiele bundel Suffisant lecteur bij Druksel. Daarna heeft Oosterhoff het gedicht rigoureus
veranderd, en publiceerde het in januari 2024 bij De Bezige Bij, zijn reguliere
uitgever.
Erfleen
Een voorbeeldje
van redactie in de tweede versie is meteen kwestieus. Oorspronkelijk stond er:
‘De economie houdt zijn benen / stil en gaat toch steeds harder.’ Dat werd een jaar later: ‘De economie
houdt haar benen / stil, toch gaat zij steeds harder.’ Bezittelijk en persoonlijk voornaamwoord zijn bij
deze wielerkoersmetafoor aangepast aan het correcte woordgeslacht, hoewel dat –
Robbert-Jan Henkes heeft hier in zijn strijd tegen persversmurfers vaker op gewezen – onnatuurlijk en stijf klinkt.
Omdat er eerst
geen persoonlijk voornaamwoord te bespeuren was, heeft Oosterhoff met ‘zij’
extra nadruk gelegd op dat geslacht. Bovendien verving hij de ‘en’-constructie
door een komma, zodat de pal voorafgaande bewering ‘stil’ tezelfdertijd valt te
ervaren. Subtiel, en afgrondelijk en grappig, vind ik de wijziging in de regel
daar weer na. Oosterhoff voegde een dubbelepunt in: ‘Dit betekent: de
weg loopt af.’ Een bergetappe, met
risico op serieuze valpartijen.
Er zijn meer verschillen tussen de eerste en tweede versie, maar ik beperk
me tot een veranderde werkwoordtijd. In 2022 zet Oosterhoff alles consequent in
het praesens. Dat heeft tot gevolg dat twee imperfecta uit de – op dat moment –
tweede strofe wijzigen: ‘Ze breken Tula de botten / voor ze hem
executeren.’ Hier gaat het over de
achttiende-eeuwse Curaçaose verzetsstrijder, die door het koloniale
Nederlandse gezag onbeschaafd het eeuwige zwijgen werd opgelegd.
Oosterhoffs continuïteitsingreep is ook thematisch te
begrijpen. Het onrecht in het verleden blijft nu tegenwoordig, om door een
solidariteitsgedachte aangevochten te worden. Of zoals het aan het eind van die
strofe aforistisch heet: ‘pijn is een erfleen’. Maar in laatste
instantie schrapte Oosterhoff deze hele strofe. Omdat premier Mark Rutte in
december 2022 Tula al had genoemd in zijn excuus-rede
over Nederlands slavernijverleden en de moedige man in oktober 2023 werd
gerehabiliteerd?
Familiedrama
In derde
instantie haalde Oosterhoff nog een complete strofe weg, waaraan hij in de
tussenversie nochtans een verandering had aangebracht:
Geen muilkorf voor de pekinees.
Cavalier King Charles-spaniël
op pistool. Een familiedrama:
eerst zijn fokker, dan zichzelf.
Niet alleen
herspelde hij de naam van het notoir gezellige hondenras, de fokker kreeg hier ook een mannelijk
bezittelijk voornaamwoord; voordien moest hij het stellen met een bepaald
lidwoord. Wellicht interpreteer ik te smeuïg, maar deze minieme wijziging
bracht me op het spoor van een politicus die zich liet voorstaan op seksuele
prestaties: Pim Fortuyn. Deze vond inderdaad zijn einde door een pistool, en bezat maar liefst twee cavaliers
(Kenneth en Carla).
Zou Oosterhoff door het schrappen van de strofe zulke associaties willen voorkomen? Zodat er geen hernieuwde aandacht hoefde voor een populist die, op andere wijze dan Bill Gates, zijn rijkdom graag etaleerde en die, ondanks zijn claim namens Jan met de pet te spreken, inkomensverschillen geen principieel probleem achtte? Of zodat het gedicht niet te Hollands zou worden, een staalkaart van weetjes die de internationale agenda van kapitalisme negeerde?